Wat de zorg kan leren van... Komt een land bij de dokter

Deze blog is geschreven door Joris Arts.

Afgelopen voorjaarsvakantie las ik ‘Komt een land bij de dokter’ van Michelle van Tongerloo. Als je nog een boek zoekt dat je blik op de zorg volledig op zijn kop zet: koop en lees dit. Meteen.

Het is geen makkelijke kost. Het boek staat vol schrijnende voorbeelden van mensen die compleet klem zitten in het systeem. Dakloos, ongedocumenteerd, verslaafd of dat allemaal tegelijk. Mensen bij wie het leven zo ontwricht is dat de standaardoplossingen allang niet meer werken. En toch krijgen ze die standaardoplossingen wel, in overvloed zelfs. Want we hebben overal regelingen, organisaties en protocollen voor.

Wat een ellende hebben we veroorzaakt. Door de woningmarkt. Door toeslagenschandalen. Door marktwerking in de zorg. En door het feit dat hulpverleners (goedbedoeld) braaf binnen hun eigen lijntjes kleuren, terwijl de echte problemen daarbuiten liggen.

Van Tongerloo beschrijft het zo treffend: ‘In de kwetsbare wijken waar ik als huis- en straatarts werk, zie ik allerlei zorgaanbieders komen en gaan. Ze volgen allemaal hun eigen protocollen, waardoor het te vaak gaat over wie welke hulp mag geven, in plaats van over wat iemand nodig heeft.’

Dat is de kern van het probleem. De systemen bepalen de zorg, niet de mens. En omdat we het zo complex hebben gemaakt, staat de leefwereld van patiënten steeds verder af van de zorgwereld. En dat terwijl zorgprofessionals van nature vaak al precies weten wat echte zorg is: dichtbij iemand staan, luisteren en vanuit betrokkenheid helpen. Maar hoe langer we in de zorg werken, hoe meer we dat afleren. Want afstand nemen wordt gezien als professioneel gedrag. En dat terwijl de problemen die Van Tongerloo beschrijft juist vragen om zorgverleners die naast mensen gaan staan, niet erboven.

Het gevolg? We duwen standaardoplossingen richting mensen voor wie ze totaal niet geschikt zijn.

Gezinnen met diepe schulden krijgen budgetcoaches, maar geen kwijtschelding.

Iemand zonder onderdak krijgt een doorverwijzing naar een wachtrij.

Mensen met stress-gerelateerde klachten krijgen psychotherapie, terwijl hun echte probleem geldgebrek is.

Met alle gevolgen van dien. Stress maakt ziek. Schulden houden je klem. Administratieve rompslomp zorgt ervoor dat mensen afhaken. En ondertussen wordt er absurd veel geld verspild. Want als een gezin met schulden niet geholpen wordt, komen de problemen vanzelf elders terug: in de zorgkosten, in de jeugdzorg, in het veiligheidsdomein.

Van Tongerloo laat in het boek iets prachtigs zien: écht helpen is vaak niet heel moeilijk. Het probleem is alleen dat we het heel moeilijk hebben gemaakt. Een voorbeeld:

Ze beschrijft een casus van een gezin met een schuld van €3.000 en daardoor een uitzichtloos bestaan. Rondom hen stonden 48 verschillende hulpverleners en instanties, die in totaal €270.000 per jaar kostten. Maar dat kernprobleem - die schuld - werd niet opgelost. Want ‘dat hoort niet bij ons budget’ of ‘dat mogen we niet doen.’

Totdat iemand buiten de lijntjes dacht en die schuld afkocht. Plots had dat gezin weer lucht. Ze konden zelf stappen zetten. En het gevolg: de meeste instanties waren ineens niet meer nodig.

En dit is geen uitzondering. Tijdens een experiment van zorgverzekeraar CZ met de gemeente Den Haag werden de schulden van 250 gezinnen afbetaald voor de totale kosten van €500.000. Een jaar later was er voor €3 miljoen minder aan zorgkosten gemaakt, waarvan €2 miljoen uit de gemeentebegroting kwam. Uiteindelijk betaalde de gemeente de €500.000 aan de zorgverzekeraar terug en won iedereen, maar vooral de gezinnen!

Wat de zorg hiervan kan leren

Het boek en deze praktijkvoorbeelden laten perfect zien wat er misgaat in de zorg. We zijn verslaafd aan systemen, terwijl veel problemen een simpelere oplossing hebben. De vraag die we veel vaker moeten stellen is niet: ‘Welke zorg kan ik leveren?’, maar: ‘Wat heeft iemand nodig?’

Wat kunnen we hieraan doen?

1.     Professionele nabijheid We hebben onszelf aangepraat dat je als zorgverlener afstand moet bewaren om professioneel te zijn. Maar wie écht verschil wil maken, moet juist het tegenovergestelde doen. Zorg draait niet om afstand, maar om nabijheid! Het betekent dat je als zorgverlener durft te kijken naar wat iemand écht nodig heeft, ook als dat buiten de standaardoplossingen valt. Soms is een stabiele woonplek of een schuldenvrij bestaan belangrijker dan therapie of medicatie. Pas als de basis op orde is, kan zorg effect hebben.

2.     Stop met ‘hulp’ die niet helpt Als een patiënt vooral een huis, geld of stabiliteit nodig heeft, stop dan met het aanbieden van therapieën en zorg die daar geen verschil in maken. Dit kost alleen maar geld en levert vooral nog meer stress op door extra verplichtingen en tegenstrijdige adviezen.

3.     Vraag altijd: Waar staat dat? Van Tongerloo geeft een geweldig advies: als mensen zeggen dat iets niet mag volgens de wet, de verzekeraar, de inspectie, AVG of nog een andere reden, vraag dan altijd: Welke wet, welk artikel, welke richtlijn, welk contract? Ik stel deze vragen zelf ook regelmatig en in verreweg de meeste gevallen klopt het niet. Zijn het zelfbedachte regels of regels die niet meer van kracht zijn die het ons onnodig moeilijk maken.

Ik hoorde Van Tongerloo ooit spreken op een congres. Toen vond ik haar vooral boos. Nu snap ik het. Als je dagelijks ziet hoe we als samenleving mensen in de steek laten, dan word je vanzelf boos.

Maar boos zijn is niet genoeg. Hopen dat ‘de overheid’ het wel oplost, is naïef. Het huidige politieke klimaat lijkt vooral bezig met strengere regels en meer controle, terwijl de kernproblemen bestaanszekerheid, woningnood en schulden nauwelijks worden aangepakt. Populistische praat over ‘eigen verantwoordelijkheid’ klinkt stoer, maar raakt vooral de mensen die allang geen vangnet meer hebben. In plaats van straffen en uitsluiten, is juist meer professionele nabijheid nodig om echte oplossingen te bieden.

We moeten het zelf doen. Nu.

De sleutel? Stop met kijken naar ‘zorg’ en kijk naar mensen. Breek door de bureaucratie heen. En stel de enige vraag die er echt toe doet aan de patiënt: Wat heb jij nodig? Zo. En nu aan de slag.

Dank voor jouw berichtjes over dit belangrijke onderwerp met deze blog als resultaat Peter Ringens, MD PhD FEBOphth, emeritus hoogerlaar Oogheelkunde!

Benieuwd naar nog meer voorbeelden en wilt u ook zelf aan de slag gaan met het leren van andere sectoren? Bestel dan mijn boek ‘Wat de zorg kan leren van … - 46 eyeopeners uit andere sectoren’ via deze link.